Review sách của Elin Suleymanov
Gần như tất cả mọi người ở Baku đều đã nghe kể về chuyện tình của Ali và Nino. Hai cái tên này – một Azerbaijan và một Georgia – đã trở thành một sự kết hợp tự nhiên, giống như Romeo và Juliet hay Leyli và Majnun. Nhiều người Azerbaijan nắm được một cách tổng quan về câu chuyện này, trong đó tình yêu giữa Ali và Nino – bủa vây bởi sự hỗn loạn của Baku hồi đầu thế kỷ 20 – kết thúc bi thảm với cái chết của chàng trai – và việc Nga chiếm đóng vùng Caucasus. Tuy nhiên, rất ít người thực sự đã đọc cuốn sách của Gurban Said (Kurban trong tiếng Nga).
Và thực sự, sao phải đọc cả một cuốn sách nếu bạn đã biết câu chuyện thế nào rồi? Tôi cũng nghĩ thế. Có lẽ điều này đã khiến tôi do dự khi bắt đầu lật giởi các trang sách của “Ali và Nino” trước đó. Tôi cũng lấy làm nghi ngờ việc một người bí ẩn với bút danh Kurban Said, một người không rõ nguồn gốc và danh tính thực sự, có thể cho tôi biết điều gì mới hoặc thú vị về nơi tôi lớn lên.
Ừm, giờ thì tôi ước gì mình đã đọc cuốn sách này từ rất lâu rồi, vì nó có thể là cuốn sách chỉ dẫn tôi tìm đến linh hồn của Caucasus, hoặc thậm chí của chính tôi. Đây là những gì một người từ Azerbaijan – chính xác hơn, một người từ Baku – nghĩ về “Ali và Nino”, cuốn sách mà rất nhiều người đã nghe nói về nó nhưng lại có rất ít người đã đọc.
Lát cắt lịch sử
Cả Ali và Nino đều là những đứa con của vùng Caucasus, và tình yêu của họ nảy nở trên đường phố Baku bên bờ biển Caspi. Tôi không biết điều gì sẽ xảy ra nếu Ali tìm cách đi cùng Nino và chạy trốn khỏi những người Bolshevik năm 1920, nhưng như Kurban Said đã biết quá rõ, cái chết của Ali để đấu tranh cho tự do là một cái kết tự nhiên, dù có bi kịch.
Trên thực tế, Kurban Said biết nhiều về vùng Caucasus và các nước láng giềng của nó đến mức ngoài thiên tài ra khó có thể gọi ông là gì khác. Phần lớn các ý kiến, bao gồm bài viết dài đăng trên tạp chí The New Yorker (ngày 4 tháng 10 năm 1999) của Tom Reiss, Kurban Said là bút danh của Lev Nussimbaum, một người Do Thái giàu có ở Baku, ông này sau đó di cư đến Vienna rồi chuyển đến Ý. Có rất nhiều điểm tương đồng giữa Said và Essad Bey, tên Hồi giáo mà Nussimbaum thường sử dụng làm bút danh.
Tình yêu đắm say của Ali và Nino là trung tâm của các sự kiện trong cuốn sách, tuy nhiên tiểu thuyết này không chỉ là một câu chuyện tình. Khi đọc nó với tư duy cởi mở và không gò ép khuôn mẫu nào vào, câu chuyện sẽ đưa bạn vào một cuộc hành trình lôi cuốn và đặc biệt sâu sắc đến Baku, Tbilisi, Karabakh, Tehran và những ngọn núi của Dagestan. Cuốn sách bày ra trước mắt người đọc một bức tranh toàn cảnh: tình yêu và đam mê; chiến tranh và cách mạng; danh dự và ô nhục; núi và sa mạc; thành phố quốc tế Baku, đường phố ở Tbilisi và một Tehran nghèo khó; Hồi giáo, Cơ đốc giáo, và đạo Baha’i[1] mới ra đời; Châu Âu và Phương Đông. Ngay cả câu chuyện về chiến binh vĩ đại nhất vùng Caucasus, Imam Shamil, cũng có ở đó. Tác giả biết, cũng như tôi biết ngày nay, không có câu chuyện nào về vùng Caucasus hoàn chỉnh nếu không nhắc đến Shamil.
Các nhân vật lịch sử trong “Ali và Nino” gồm có Fatali Khan Khoyski, nhà lãnh đạo của nền Cộng hòa đầu tiên ở Phương Đông, tình cờ là Azerbaijan, và trùm dầu mỏ Musa Naghiyev. Những nơi mà Kurban Said mô tả vẫn còn đó – ông thậm chí còn tả về sự tiếp xúc mềm mại của Biển Caspi. Ấn tượng nhất, khi mô tả những suy nghĩ của Ali, tác giả đã thể hiện tình yêu của ông với vùng đất khô cằn quanh Baku. Đây là dấu hiệu cho thấy tình yêu và sự hiểu biết của ông về Baku, khả năng nhìn ra được vẻ đẹp cổ xưa trong cát và những cơn gió không bao giờ tắt của bán đảo Absheron, vùng đất đã mang lại cho những tín đồ Hỏa giáo ngọn lửa thiêng của họ và cái tên Azerbaijan – Vùng đất của lửa.
Khi Nino nói với Ali rằng đối với người nước ngoài, Baku yêu quý của anh chỉ là một thị trấn đầy bụi trên sa mạc, Ali trả lời rằng “đó là bởi họ là người nước ngoài.”
Tất cả những người review cuốn sách này đều chỉ ra sự chú ý đến từng chi tiết của tác giả. Đối với tôi, những chi tiết này rất đáng giá vì chúng bao gồm những mô tả về Baku thời điểm chuyển giao giữa hai thế kỷ, những khu dã ngoại xung quanh Shusha, và cả những con phố nhỏ hẹp của Tbilisi. Có môt đoạn, Kurban Said tả cuộc cưỡi ngựa mà Ali đi cùng cha mình qua Cổng Sói (Qurd Qapisi) đến các giàn khoan dầu ở Bibi Heybat. Ngày nay, nhiều người lái xe cũng đi lối tắt đó để tránh những con phố đông đúc ở trung tâm Baku.
Bản sắc Đông Tây
Tuy nhiên, điều quan trọng là nhìn xa hơn những chi tiết này vào những gì tôi nghĩ là chủ đề chính và sự hấp dẫn phổ quát của “Ali và Nino” – tình yêu của hai người trong khi mỗi người phải đấu tranh để xác định danh tính của mình trong thời loạn. Chuyện tình yêu là phổ quát, nhưng cuốn sách thì là sản phẩm độc đáo của vùng Caucasus. Nếu chỉ xét bề ngoài thì có thể nói cuốn sách này là về Châu Âu và Châu Á, cả hai từ ngữ đều rất dễ gây hiểu lầm. Nó cũng không thực sự là về sự khác biệt giữa Hồi giáo và Cơ đốc giáo.
Xét trên nhiều phương diện, cả Azerbaijan và Georgia đều thuộc châu Âu, nhưng nhiều phương diện khác thì không. Đối với những người đã quen với các định nghĩa đơn giản về phân loại địa lý và văn hóa, điều này có thể gây thất vọng. Thật sự không dễ để định nghĩa một nơi mà các nền văn hóa khác nhau đã gặp gỡ và ảnh hưởng lẫn nhau trong nhiều thế kỷ. Có một câu nói đơn giản của người Azerbaijan về vùng đất ở ngã tư Đông và Tây này: “Bura Qafqazdir”, nghĩa là “Đây là vùng Caucasus.” Sự kết hợp của Ali và Nino không phải là sự kết hợp giữa Châu Âu và Châu Á, như người ngoài cuộc có thể vội vàng kết luận, mà là sự kết hợp của hai trong nhiều nền văn hóa riêng biệt nhưng lại liên quan chặt chẽ đến nhau của vùng Caucasus.
Tác giả liên tục nhắc nhở đi nhắc nhở lại điều này. Nino khiếp hãi ở Tehran, trong khi Ali thấy lạc lõng trong bữa tiệc dành cho người Anh ở ngôi nhà mới ở Baku của ông ta và từ chối đến Paris. Anh nói với Nino: “Anh sẽ không hạnh phúc ở Paris, cũng như em khi ở Ba Tư. Hãy ở lại Baku, nơi Châu Âu và Châu Á gặp nhau.” Quan trọng hơn là điều mà Said chỉ ngầm ám chỉ, rằng, mặc dù không đến mức khó chịu như Nino, nhưng Ali cũng là một người xa lạ ở Iran, và Nino cũng rất gượng gạo khi phải giữ vai trò chủ tiệc tại một bữa tiệc phương Tây. Tuy nhiên, cả hai đều hạnh phúc ở Baku, Tbilisi, Shusha, và một cách tượng trưng, ở ngôi làng miền núi Dagestan. Đó là do họ đang ở nhà, ở vùng Caucasus.
Nhìn chung, cuốn sách đầy biểu tượng. Một số rất rõ ràng; một số sẽ chỉ được nhận ra bởi một người hiểu biết về vùng Caucasus và các truyền thuyết của nó. Ví dụ, trong một trường đoạn hay được những người điểm sách nhắc đến, Ali đuổi theo Melik Nachararyan trên con ngựa lông vàng nổi tiếng từ Karabakh khi Nachararyan bắt cóc Nino và bỏ chạy trong chiếc xe mới của anh ta. Từ lâu những con ngựa được lai giống đặc biệt của Karabakh đã trở thành niềm tự hào của người dân vùng Caucasus, đó là biểu tượng của danh dự và sự cao thượng. Mặt khác, chiếc xe mới bóng bẩy của Nachararyan không phải là một đặc tính châu Âu vì nó phản ánh việc Nachararyan từ chối căn tính người vùng Caucasus của mình. Nachararyan không còn thấy mình là một người đến từ vùng Caucasus nữa, và điều đó cho phép anh ta làm điều không thể tưởng tượng – phản bội người bạn Ali và cướp cô dâu của anh.
Chọn phe
Kurban Said đã diễn tả một cách xuất sắc sự ra đời của một vùng Caucasus mới. Một giai đoạn ngắn ngủi, hỗn loạn trong lịch sử Azerbaijan thể hiện cuộc tranh đoạt của các đế chế khác nhau trên vùng Caucasus. Nga, Ba Tư, Thổ Nhĩ Kỳ, Anh – tất cả họ đều xuất hiện trong câu chuyện.
Đối với những người bạn của Ali, những người hăm hở muốn chiến đấu bên phe Sa hoàng Nga trong Thế chiến thứ nhất, việc Thổ Nhĩ Kỳ tuyên chiến với Nga đã thay đổi mọi thứ một cách đáng kể. Trong một khoảnh khắc đáng sửng sốt trong cuốn sách, một người Shiite sùng đạo tên là Seyid Mustafa không biết nên khuyên Ali ủng hộ Sa hoàng hay Caliph (Vua Hồi giáo) của Thổ Nhĩ Kỳ, một người Sunni.
Chính trị giữa các đế quốc lại xuất hiện trong câu chuyện sau đó khi quân Thổ Nhĩ Kỳ – được người dân Azerbaijan coi là quân giải phóng – phải rút khỏi Baku và thay thế bởi quân Anh theo một thỏa thuận giữa người Anh và người Thổ Nhĩ Kỳ được ký kết tại cảng Mudros xa xôi.
Kurban Said cũng rất có tính tiên tri. Ông đã dự báo những sự kiện lịch sử xảy ra rất lâu sau khi cuốn sách được viết. Ví dụ, ông đã thấy mầm mống của sự bất mãn ở Iran thời tiền Pahlavi, thứ sẽ xác định lịch sử của quốc gia này trong thế kỷ 20. Ở Iran, Ali nhận ra rằng mặc dù có sự thân thuộc về văn hóa, anh cũng không thể sống ở đó – đó không phải là vùng Caucasus. Trong khi giai điệu du dương của những vần thơ rubayyats Trung Đông là món giải trí yêu thích ở Iran, thì ở Baku, trong các bữa tiệc người ta nhảy một điệu nhảy hoang dại của vùng Caucasian.
“Không, mình không được sinh ra để thể hiện những vần thơ của Ferdowsi, những lời than thở về tình yêu của Hafiz và danh ngôn của Sa’di,” Ali nghĩ. “Hương thơm của hoa hồng Ba Tư đột nhiên biến mất, thay vào đó là không khí sa mạc trong trẻo của Baku và thoang thoảng hương biển, cát và dầu xung quanh.” Azerbaijan mới và Iran cũ tách rời. Các nhà lãnh đạo của nước Azerbaijan độc lập chỉ tồn tại được một thời gian ngắn ngủi đã tìm nơi ẩn náu ở Istanbul, giống như các quý tộc Azerbaijan trước đó đã tị nạn ở Iran.
Ali trở về Baku và từ chối lời kêu gọi ở lại để xây dựng một nước Iran cải cách mới của Bahram, anh họ anh, dù họ đều là con cháu của gia tộc Shirvanshirs.
Một Azerbaijan Mới
Sự ra đời của nước Azerbaijan mới đột nhiên trở thành một yếu tố tiên tri khác của cuốn sách. Lòng trung thành với nước Azerbaijan độc lập mới này chính là điều chia rẽ Ali và cha anh – không phải tôn giáo hay truyền thống. Cha của Ali là người luôn sống trong sự thống trị của đế chế và tổ tiên họ đã chết khi dẫn dắt những người lính của một đế chế, đối với ông, một nước Azerbaijan mới đơn giản là một khái niệm hoàn toàn xa lạ. Ông nói với Ali trước khi rời Baku đến Iran: “Bố không thích lá cờ mới, sự ồn ào của nhà nước mới, hoặc mùi của sự vô thần bao trùm thành phố. Bố là một ông già rồi, Ali Khan. Bố không thể chịu đựng được những điều mới mẻ này. Con còn trẻ và dũng cảm, con phải ở lại đây. Azerbaijan sẽ cần đến con. ”
Kurban Said cũng thể hiện sự nhìn xa trông rộng. Một ví dụ là nhân vật Seyid Mustafa nói trên – một người mạnh mẽ, gần như là một tín đồ kiền thành của đạo Hồi Shiite. Lời nói của Mustafa đôi khi không khoan nhượng, nhưng anh cũng là một người đàn ông có chiều sâu tinh thần và cư xử khéo léo. Anh không phải người cuồng tín; anh ấy là “người bảo vệ cô đơn trước ngưỡng cửa Niềm tin Chân chính.” Mustafa có quan điểm rất bảo thủ, tuy nhiên, khó tin thay, anh lại là người ở bên cạnh giúp đỡ Nino trong hành trình kết hôn của cô với Ali. Thậm chí, anh còn là người chủ hôn cho họ. Cuối sách, người dùng đến bạo lực không phải là Mustafa mà là những kẻ khác. Chúng giết cha anh, đánh đập anh và nhét thịt lợn vào miệng anh trước cửa nhà thờ Hồi giáo nơi anh đến cầu nguyện. Sự xuất hiện của Mustafa trong cuốn sách chỉ là một ví dụ khác về chiều sâu trong những trang viết của Kurban Said.
Bất chấp những khác biệt về văn hóa, Ali và Nino không bao giờ thấy xa lạ với nhau. Không ai bị gia đình hoặc bạn bè từ chối mạnh mẽ. Chính cuộc chiến – do các thế lực bên ngoài – đã chia cắt Ali và Nino. Sự khoan dung giữa những người có đức tin mạnh mẽ và những nền văn hóa xa xưa là một bài học rất quan trọng trong cuốn sách.
Mỗi khi định giới thiệu “Ali và Nino” cho ai đó, tôi đều do dự vì sợ rằng bản chất cốt lõi của cuốn sách sẽ bị bỏ qua sau những khuôn mẫu của ngày nay, một ý niệm thuận lợi cho rằng các nền văn hóa sẽ xung đột nhiều hơn là chung sống hòa bình và những từ ngữ gây hiểu lầm như “Châu Âu” , “Châu Á”, “Phương Tây” và “Phương Đông”. Rất nhiều người nhìn cuốn sách theo cách đó. Tôi thậm chí còn đọc được một bài điểm sách đề cập đến khía cạnh giới tính của câu chuyện, hoặc cái chết của Ali trong cuộc xung đột sắc tộc. Như tôi đã nói ở trên, “Ali và Nino” nên được đọc với một tư duy cởi mở, không áp đặt bất cứ khuôn mẫu nào và hãy nhớ về thời điểm mà nó được viết ra.
Khi tôi nói “Ali và Nino” là về linh hồn của vùng Caucasus, ý tôi là nó gợi ra những câu hỏi mà nhiều người trong chúng ta ở Caucasus tự hỏi bản thân trong khi cố gắng xác định căn tính đang không ngừng tiến hóa của mình. Nó cũng là về những lựa chọn mà chúng ta đưa ra khi xây dựng các quốc gia mới. Những sự kiện được nhắc đến trong cuốn sách này giống hoàn cảnh ngày nay một cách kỳ lạ. Cũng như đầu thế kỷ 20, đầu thế kỷ 21 là thời điểm khó khăn cho vùng Caucasus. Mong rằng câu chuyện của chúng ta không có cái kết bi thảm như chuyện của Kurban Said.
Trong phần cuối sách, Ali, một quý tộc trẻ đến từ Baku, đã chết trên một cây cầu ở Ganja, một thành phố ở phía bắc Azerbaijan, giống như những tổ tiên trong gia tộc Shirvanshir của anh, để bảo vệ vùng đất này. Khác với họ, Ali Khan Shirvanshir chết ở Ganja – nhưng anh không chiến đấu vì đế chế của người khác – mà cho đất nước mới của anh, nước Cộng hòa Azerbaijan. Cuốn sách kết thúc với một ghi chú của Iljas Begh, bạn của Ali: “Ali Khan Shirvanshir ngã xuống cầu Ganja vào lúc 5 giờ 15 phút với khẩu súng máy của anh… cuộc đời nước Cộng hòa của chúng ta đã đến hồi kết, cũng như cuộc đời của Ali Khan Shirvanshir. ”
Đó cũng là nước cộng hòa của tôi. (của Elin Suleymanov)
Tôi không chắc bí ẩn về danh tính thực sự của Kurban Said có bao giờ được làm sáng tỏ. Có lẽ thậm chí cứ để như thế còn tốt hơn. Cuốn sách tuyệt vời này thuộc về Kurban Said – cho dù ông là ai – một người đàn ông biết về tình yêu, về vùng Caucasus, một người hiểu những người xung quanh hơn họ hiểu ông, và người đã nhìn thấu tâm hồn tôi hàng chục năm trước khi tôi được sinh ra.
Elin Suleymanov hiện đang sống ở Washington, D.C. “Ali and Nino” đã được NXB Overlook Press xuất bản lại vào năm 1999, bản dịch tiếng Anh của Jenia Graman.
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Bah%C3%A1%CA%BC%C3%AD_Faith